Een duurzaam gebouw heeft vele levens
De NRP Academie is een opleiding die wordt gegeven in de opgave en vandaag is dat ook heel letterlijk het geval. We zijn te gast in het Pesthuis in Leiden, een van de pilotprojecten van het NRP Erfgoedkompas, waarover later meer. Een team bestaande uit Citystone Group, Krft, van Manen Architecten en Urban Development Partners heeft de tender - uitgeschreven door het Rijksvastgoedbedrijf – gewonnen. Het complex werd in 2019 overgedragen. Het project heeft stilgelegen omdat de gemeente Leiden van mening was dat het plan niet in de diverse gemeentelijke visies paste. Maar afgelopen december is de gemeenteraad akkoord gegaan om te gaan starten met het bestemmingsplan. Het Nieuwe Pesthuis moet een trekpleister worden voor alle Leidenaren en een dagelijkse ontmoetingsplek voor alle verschillende doelgroepen van het Bio Science Park. Heel eenvoudig is dat niet omdat het, naar de mening van Leidenaren, aan de verkeerde kant van het spoor ligt. Dit wordt een plek waar op een kleine historische en landschappelijke postzegel kan worden gegeten, geslapen, gewerkt en waar cultuur kan worden beleefd. Er komt een foodhall, hostel, co-working spaces en short stay appartementen. Het Pesthuiscomplex is een van oorsprong 17e-eeuws gebouwencomplex gelegen in het groen. Het heeft nooit als pesthuis gediend (de pestepidemie was toen voorbij) maar wel als militair hospitaal, jeugdgevangenis, opvanghuis voor jongens en als entreeruimte voor Naturalis. Oscar de Blanken van Van Manen Architecten geeft een toelichting op de plannen en leidt ons rond.
Nicholas Clarke, docent aan de TU Delft bij Heritage & Architecture, maakt ook deel uit van de werkgroep die doende is met het Erfgoedkompas en is tevens module expert voor de module Verduurzamen. Aan hem de eer om de aftrap te doen voor deze tweede verdiepende module. Hij stelt de vraag, wat is verduurzamen, centraal. In een sneltreinvaart neemt hij ons mee naar hoe de wereld er op dit moment voor staat. En eerlijk gezegd stemt dat niet vrolijk. Of het nu gaat om stikstof, ecologische voetprint, de afhankelijkheid van olie (producten), warmtestress, biodiversiteit. We lopen echt achter de feiten aan en we moeten nu aan de slag. Uitgaande van de definitie van duurzaamheid van Brundlandt uit 1987* is volgens Nicholas de huidige slogan voor duurzaam ontwikkelen 5P: people, planet, prosperity, peace en partnership. Er zijn door de VN de zogenaamde Sustainable Development Goals geformuleerd, maar die heel abstract zijn om mee te werken. Makkelijker wordt het als je Planet als fundament beschouwt (biosphere), vervolgens de laag society (people) met daarboven economie (prosperity). Nicholas geeft aan dat je het ook om kunnen draaien: economie kan zorg dragen voor de maatschappij en het milieu, in de breedste zin van het woord.
Maar Nicholas brengt gelukkig ook goed nieuws. Renoveren loont echt als het gaat om het sneller behalen van milieudoelstellingen. Als cementproductie al 3% uitmaakt van de wereldwijde broeikas uitstoot, dan levert het hergebruik van cementproducten een significante bijdrage. Hoe langer we gebouwen in gebruik laten, hoe langer we omgaan met de opgeslagen CO2, hoe beter voor het milieu. De doelstelling in de EU is om 1% van alle gebouwen per jaar te renoveren, maar dat wordt bij lange na niet gehaald. En om de echte klimaatdoelen te halen zou dat eigenlijk 3% moeten zijn. Het pleidooi is dus: meer en sneller renoveren omdat dit voor het merendeel van de gebouwen echt een significante bijdrage levert aan het verminderen van onze CO2voetafdruk.
Hoe komen we van de kant? In de sociologie wordt de Dannemiller Gleicher formule gehanteerd:
C=D x V X F > R
C: verandering
D: ontevreden met status quo
V: visie op wat mogelijk is
F: eerste stappen
R: weerstand tegen verandering
Dus de eerste stappen lonen om de weerstand tegen verandering te verminderen. Aan de slag dus! Hij adviseert om bij de verduurzaming van erfgoed te werken met een goede waardenafweging. Een instrument dat je daarbij gaat helpen wordt nu door NRP in samenwerking met TU Delft ontwikkeld: het NRP Erfgoedkompas.
De tweede spreker is Wessel de Jonge zijn, hoogleraar Heritage & Design aan TU Delft en directeur van het bureau wdjarchitecten. Als architect weet hij als geen ander dat het van belang is te starten met een waardering van het bestaande erfgoed. Hierbij moet rekening worden gehouden met de economische, de duurzame en de sociaal culturele waarde. En dan wordt het al lastig. Wat bepaalt of het ‘oude meuk’ is? Waarom vinden we een Romeins theater waardevol en het voormalig GAK kantoor in Amsterdam niet terwijl beide gebouwen voorbeelden zijn voor vooruitstrevende technieken in hun tijd? Laatstgenoemde gebouw door een ingenieus systeem een wko en dat in de jaren ‘60. Een belangrijke les bij de bepaling van de sociaal culturele waarde is dan ook ‘don’t judge the book by its cover’. In 2017 heeft hij met Marieke Kuipers een publicatie uitgebracht ‘Design from Heritage’, Strategies for Conservation and Conversion waar hij dieper op deze problematiek ingaat.
Wessel heeft een groot aantal voorbeelden van gerealiseerde projecten om dit te illustreren. Zonnestraal in Hilversum (nooit voor de eeuwigheid gebouwd), Cygnus Gymasium en Open School in Amsterdam, Van Nelle fabriek en het HUF-gebouw in Rotterdam. Je kunt heel veel leren van de historie van gebouwen en de verhalen van de architecten die het gebouw hebben ontworpen. Onderzoek levert op dat er veel meer vernuft in die gebouwen zit, dan je aanvankelijk zou denken. Vernuft dat met bouwfysica en de sociale aspecten van een technische school te maken heeft, zoals bij het Cygnus Gymnasium, De kunst is door te gaan op dat vernuft van toen op een hedendaagse manier. Hij maakt dan ook altijd een waardenkaart van de bestaande gebouwen volgens de stoplichtmethode op basis van onderzoek van historici. Daar waar interventies mogelijk zijn, ontwerp je een modelmatige oplossing. Met die oplossing kun je met de erfgoedspecialisten in overleg om te bespreken waar zo’n interventie wel of niet toegepast kan worden. Sta ook open voor wat de bouwers en onderaannemers kunnen betekenen in de zoektocht naar oplossing voor ogenschijnlijke dilemma’s. Zo trof Wessel een glasleverancier die het glas in het beton wilde plaatsen zonder kozijn, als hij zelf het glas mocht plaatsen. Elk project vraagt om een eigen specifieke oplossing die recht doet aan de oorspronkelijke architectuur en aan de nieuwe functie.
Met een gedegen werkwijze en modelmatige benadering kun je als architect onderbouwen hoe je de balans tussen duurzaamheid en erfgoedwaarde hebt geprobeerd te vinden en dat deelt met alle belangrijke stakeholders.
In de middag gaan de cursisten werken met het concept van het NRP Erfgoedkompas en gebruiken daarvoor het project Pesthuis. Het instrument helpt een projectteam om de afweging te maken tussen verschillende waarden tijdens een proces van renovatie of transformatie. Charlotte Uiterwaal (Lister Buildings) en Mirjam Schmull (de Brokkenmakers) geven samen met Nicholas een workshop om de cursisten wegwijs te maken met dit instrument en om informatie op te halen voor Oscar en de projectontwikkelaar voor deze ontwikkeling. Zo hopen ze een bijdrage te leven aan een nieuw leven voor het Pesthuis.
* Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen
