Samenwerken is leren omgaan met verschil
Samenwerking, ketensamenwerking; het zijn de laatste jaren belangrijke woorden in de bouw. Er zijn veel partijen die erover praten, toch zijn er maar weinig partijen die er echt in investeren. En dat is jammer want we onderschatten hoe ingewikkeld samenwerking eigenlijk is. Als het gaat om samenwerken kunnen we veel leren van de lessen van Prof. dr. Sandra Schruijer, docent en module-expert Verbinden van de NRP Academie. Zij is hoogleraar Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht, hoogleraar Organisatiepsychologie aan Tias School for Business and Society en zij is directeur van haar eigen praktijk Professional Development International. Volgens Sandra moet er veel meer aandacht komen voor de relationele dynamiek van samenwerking.
Wat houdt jouw vak precies in?
Ik ben organisatiepsychologe en houd me vooral bezig met de menselijke en relationele dynamiek van samenwerking. Wat gebeurt er nu met mensen, en dan met name met mensen die organisaties vertegenwoordigen en vanuit die hoedanigheid samenwerking proberen te ontwikkelen? Ik heb altijd geprobeerd om de dingen waar ik onderzoek naar doe en waarover ik les geef niet alleen maar vanuit boekjes te kennen, maar vanuit de praktijk te snappen: hoe kan ik de praktijk ermee helpen? Dat is niet simpelweg ‘toepassen’, want onze input ís de samenleving. Vanuit die input komen wij als sociale wetenschappers tot interessante modellen, inzichten en theorieën en perspectieven en geabstraheerde kennis. Wij worden gevoed door de praktijk. Ik doe liever onderzoek met mensen dan onderzoek naar mensen. Met organisaties in plaats van naar organisaties. Ik ben het liefst dáár waar het gebeurt.
Wat versta jij onder samenwerken?
Samenwerken is vanuit diversiteit aan elkaar waarde toevoegen met behoud van eigen identiteit. Hierbij is de relationele kant erg belangrijk. De mens houdt zich het liefst bezig met de inhoud. Het relationele aspect maakt het werk veel complexer, maar tegelijkertijd ook de moeite waard. De mens wil graag het liefst in twee stappen thuis zijn. We willen wel samenwerken, maar het liefst tegen een zo laag mogelijke prijs. Maar in die prijs zit ook weer de meerwaarde. De worsteling is tegelijkertijd ook de beloning.
Waarom is samenwerking zo ingewikkeld?
Samenwerking tussen organisaties is hartstikke complex. Het klinkt zo simpel: nu gaan we samenwerken, of nu gaan we een contract aan en dan is het probleem opgelost. Men denkt dan het ei van Columbus te hebben gevonden, maar dan begint het pas. Want al die organisaties hebben hun eigen belangen, perspectieven en identiteiten en nu moeten ze ‘opeens’ elkaar waarde gaan toevoegen. Op papier ziet dat er logisch uit, maar in de praktijk is dat ingewikkeld. Dan worden mensen ineens geconfronteerd met ‘het verschil’. Want al die mensen met wie je wil of moet samenwerken hebben ook weer eigen belangen, eigen perspectieven, eigen identiteiten. Vanuit die verschillen kunnen ze elkaar juist waarde toevoegen. Maar eer ze dat echt kunnen ontdekken met elkaar, moeten ze eerst het verschil durven toelaten.
Durven we het verschil toe te laten?
Het is de mens eigen om allerlei negatieve fantasieën over die ander te ontwikkelen, want die ander is per definitie eng. Die houding is niet rationeel of irrationeel, maar iets emotioneels. Iets dat gebeurt op spinaalniveau en waar we ons niet altijd van bewust zijn. Ondertussen baant die angst zich wel een weg naar gedrag. Op het moment dat jij je niet senang voelt bij de ander, laat je dat wel ergens blijken. Het is belangrijk dat mensen die gevoelens kunnen toelaten, delen en er gezamenlijk op kunnen reflecteren.
Kun je dat verder toelichten?
Ik maak vaak het uitstapje naar privérelaties. Elke relatie is niet alleen maar happy, happy, happy. Als dat wel het geval is, moet je je afvragen of dat een relatie is. In een relatie zit je altijd met iemand die anders is, iemand die niet jij is. Dat verschil is aantrekkelijk maar ook ingewikkeld. Het aangaan van dat verschil geeft leven. Ik zeg weleens gekscherend ‘Waar denk je dat de kindertjes vandaan komen?’ Het verschil is zowel aantrekkelijk en spannend. In contact komen met die ambivalentie is al een taak op zich.
Hoe pakt jouw rol uit bij de NRP Academie?
Ik kom al jaren als docent mijn verhaal over de relationele dynamiek geven tijdens de module Verbinden van de NRP Academie. Daarnaast mag ik gedurende een middag reflecteren op de opdrachten van de cursisten, een van de leukste opdrachten die ik mag doen.
Het is een vrije opdracht. Ik hoef alleen maar te luisteren en te observeren, iets wat ik heel graag doe. En dan mag ik terugkoppelen en in gesprek raken over wat ik zoal heb waargenomen, vanuit mijn perspectief. Mijn observaties en opmerkingen zijn bedoeld als een soort uitnodiging aan de groep om te kijken naar wat er speelt in de groep, om je bewust te worden van groepsdynamische patronen en om er gezamenlijk betekenis aan te geven.
Sinds een jaar ben ik ook module-expert van de module Verbinden. Het is mijn voornemen om bij alle modules aanwezig te zijn omdat ik heel graag zelf wil ervaren wat er gebeurt aan dynamiek en dat ook bespreekbaar te maken. Want samenwerken gebeurt niet alleen op bestuurlijk niveau, maar vooral in het hier en nu waar mensen worstelen met hun eigen ideeën en verlangens.
Het hier en nu is dus belangrijk?
Ik help mensen bewust te worden dat er altijd een hier en nu is. Dat ze dat kunnen ervaren, zien wat er gebeurt, elkaar durven te bevragen. Dit zijn noodzakelijke voorwaarden om het samenwerken te verbeteren. Het is een illusie om te denken: nu hebben we besloten om samen te werken of nu hebben we een contract, dus gaat het vanzelf. Nee dus, samenwerken is hard werken. Net als samenwonen en samenleven. Je zult het altijd weer opnieuw moeten aangaan en erop moeten reflecteren.
Dat is tussen een paar collega’s al ingewikkeld, laat staan als zij ook organisatiebelangen en -perspectieven representeren. Stel, er zitten vijf mensen van vijf verschillende organisaties aan tafel. Zij vertegenwoordigen hun achterban, maar tegelijkertijd zijn zij ook vijf poppetjes met elk hun eigen leerervaringen. En ze vormen in het hier en nu een tijdelijke groep. Dus samenwerking speelt zich af op verschillende systeemniveaus. En dan ook nog eens in een grotere (maatschappelijke) context.
Je maakt ook vaak gebruik van een simulatiespel. Wat houdt dit spel in en wat beoog je ermee?
Het simulatiespel is gebaseerd is op reële problematiek die zich ooit ergens in de wereld heeft afgespeeld. Omdat mensen wat verder van het onderwerp afstaan, hebben zij er minder snel een oordeel over. Het spel biedt een proces van ervaringsleren dat bewust maakt hoe die relationele dynamiek zich ontvouwt. Het spel laat mensen off-the-job en in een relatief veilige ruimte ervaren wat er gebeurt met de relationele dynamiek over de organisatiegrenzen heen. De simulatie duurt lang genoeg om frustraties, irritaties en emoties te laten ontstaan. Daarop kunnen we dan gezamenlijk reflecteren. Via de simulatie maak je ook bespreekbaar wat er binnen hun eigen organisatie afspeelt. Het legitimeert om moeilijke dingen te benoemen en te ervaren.
Er zijn mensen die het spel al drie keer hebben gespeeld en er steeds weer nieuwe ervaringen en inzichten uithalen. Het is een mooie en veilige manier om te experimenteren en spelen. Het is ook effectiever dan alleen het overbrengen van kennis. Je kunt mensen volpompen met kennis, maar als ze het op een of andere manier niet kunnen overbrengen of het sluit niet aan bij wat ze zelf willen of kunnen, dan is het rendement nul. Ik hoop vanaf 2021 ook het spel met NRP partners te gaan spelen.
Wat halen mensen uit het simulatiespel?
Ze ervaren hoe het is om met verschil te werken en dat het belangrijk is naar de hitte toe te gaan. Ze leren van alles over de groepsdynamiek van interorganisationele samenwerking – hoe bouw je vertrouwen op? Wat is nu leiderschap? Het inzicht dat je het contact moet aangaan voordat er een contract is, is belangrijk. Misschien kom je wel tot de conclusie dat je niet wilt samenwerken. Maar daarvoor moet je wel eerst samenwerken om tot die conclusie te komen. En deelnemers leren iets over zichzelf - hoe ga ik om met complexiteit? Wil ik actie of blijf ik juist in de reflectie of analyse zitten? Hoe ga ik om met ambivalentie? Waar zit mijn spanning? Als je jezelf leert kennen in die context, kun je ook veel beter de ander begrijpen.
Is vertrouwen een conditie voor succesvolle samenwerking?
Vertrouwen is er nooit vanaf het begin, wie die illusie heeft komt van de koude kermis thuis. Vertrouwen moet worden opgebouwd. Alle samenwerkingen beginnen bij de ontmoeting en de ontmoeting start altijd met een gebrek aan vertrouwen. Wie is die ander, wat wil de ander? En wat wil ik, durf ik dat te laten zien? En wat als we niet hetzelfde willen? Maar dit hoeft allemaal geen probleem te zijn als je je daarvan bewust bent en die onzekerheid kunt verdragen. En de tijd neemt om vertrouwen te ontwikkelen.
Wat betekent dit voor leiderschap?
Wat is nu leiderschap in een setting waarin niemand positioneel de macht heeft? Er is misschien wel een voorzitter, maar leiderschap is in de context van multipartijensamenwerking iets gezamenlijks en daar heb je altijd een eigen rol in. Het is iedere keer weer fascinerend om te zien hoe deelnemers de complexiteit aangaan en in welke groepsdynamiek dit resulteert. Voor mij, maar ook voor de deelnemers.